ISSN Online: 1309-2243

http://dergipark.org.tr/makufebed

https://doi.org/10.29048/makufebed.1338989

Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi 14(2): 292-300 (2023)

The Journal of Graduate School of Natural and Applied Sciences of Mehmet Akif Ersoy University 14(2): 292-300 (2023)

Araştırma Makalesi / Research Paper

Sandıklı (Afyonkarahisar) Çevresinde Yetişen Patates (S. tuberosum) Çeşitlerinin Ekolojik İstekleri

Keziban ÇANKAYA ^*, Ahmet SERTESER

Afyon Kocatepe Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Moleküler Biyoloji ve Genetik Bölümü, Afyonkarahisar

Geliş Tarihi (Received): 08.08.2023, Kabul Tarihi (Accepted): 03.10.2023 Sorumlu Yazar (Corresponding author*): kezibang92@gmail.com

+90 272 2281339    +90 272 2181935

ÖZ

Bu çalışmanın amacı, Afyonkarahisar ili Sandıklı ilçesi ile bu ilçeye bağlı bir kasaba (Akharım) ve 7 farklı köyde (Kı- zılca, Kızık, Çevrepınar, Akin, Ballık, Kusura, Örenkaya) patates yetiştirilen tarım arazilerinden alınan toprak örnek- lerinin fiziksel ve kimyasal özellikleri ile verimlilik düzeylerinin araştırılmasıdır. Alınan toprak örneklerinde satürasyon ve yapı, pH, elektriksel iletkenlik, kireç, organik madde, potasyum ve fosfor analizleri yapılmıştır. Bu analizlerde her bir toprak örneği, toprak değerleri için belirtilen sınır değerlere göre sınıflandırılmış ve örnekler kendi aralarında kar- şılaştırılmıştır. Analiz sonuçlarına göre 4 örnekleme alanının (Sandıklı, Akharım, Çevrepınar ve Ballık) killi tınlı, 2 örnekleme alanının (Kızılca ve Örenkaya) kumlu, 2 örnekleme alanının (Akin ve Kusura) tınlı ve 1 örnekleme alanının killi (Kızık) özellikte topraklar olduğu saptanmıştır. Alınan toprak örneklerinin çoğunlukla pH açısından ‘hafif alkali’, kireç açısından ‘az’, organik madde açısından ‘az ve çok az’, potasyum açısından ‘çok yüksek’ ve fosfor açısından ‘orta’ sınıfta yer aldığı saptanmıştır. Bu çalışma sonucunda, Sandıklı İlçesi’nden alınan örnekleme alanlarındaki top- rakların, patates yetiştiriciliği açısından bakılarak, gübreleme programları oluşturulması ve üreticilerin bilinçlendiril- mesi önerilmektedir.

Anahtar Kelimeler: Sandıklı, Besin ögesi, Solanum tuberosum, Toprak verimliliği.

Ecological Demands of Potatoes (S. tuberosum) Grown Around Sandıklı (Afyonkarahisar)

ABSTRACT

This study aims to investigate the productivity levels and physical and chemical properties of soil samples from potato- growing agricultural lands in Sandıklı district of Afyonkarahisar province, a town and seven different villages (Kızılca, Kızık, Çevrepınar, Akin, Ballık, Kusura, Örenkaya), a town (Akharim). Analyses of the soil samples included measu- rements of pH, electrical conductivity, lime, organic matter, potassium, phosphorus, and saturation and structure. Each soil sample was categorized in these analyses based on the specified limit values for soil values. Then, the samples were compared with one another. The analysis results showed that four sampling areas (Sandıklı, Akharım, Çevrepınar, and Ballık) had clayey loam, two (Kızılca and Örenkaya) had sandy, two (Akin and Kusura) had loamy, and one (Kızık) had clayey loam. It was determined that the soil samples were mostly in the ‘slightly alkaline’ class in terms of pH, ‘low’ in terms of lime, ‘little and very little’ in terms of organic matter, ‘very high’ in terms of potassium and ‘medium’ in terms of phosphorus. Based on the present findings, it is recommended to examine the soils in the San- dıklı District sampling areas for potato growing, develop fertilization plans, and raise the awareness of the producers.

Keywords: Sandıklı, Nutrient, Solanum tuberosum, Soil fertility.

Keziban ÇANKAYA, https://orcid.org/0009-0008-0219-4546

Ahmet SERTESER, https://orcid.org/0000-0003-2792-7239

GİRİŞ

Patlıcangiller olarak adlandırılan Solanaceae familya- sına ait patates (S. tuberosum), endüstride yaygın ola- rak kullanılan ve Güney Amerika kökenli olan tek yıllık bir bitkidir. Bu türün 7.000-10.000 yıl önce Peru’da ekil- diği ve Avrupa ülkelerine ilk kez İspanyalı Pedro Cieza De León tarafından yayıldığı bilinmektedir. İsviçreli Bo- tanikçi Gaspard Bauhin ise 1590 yılında patatesi, ilk kez botanik literatürüne kazandırmıştır (Cin, 2022). Türkiye’de ise yüzyıllık geçmişe sahip olan patatesin ekiminin ilk olarak nerede gerçekleştiğine dair iki ayrı görüş bulunmaktadır. Bunlardan ilki Karadeniz yayla- ları ve Erzurum ovası, ikincisi ise Sakarya ili çevre- sinde başladığı yönündedir (Kadakoğlu ve Karlı, 2021).

Patates (S. tuberosum), mısır (Z. mays), çeltik (O. sa- tiva) ve buğday (T. aestivum) gibi tahıllardan sonra dünyada en çok üretimi gerçekleştirilen dördüncü bitki türüdür. Gıda Tarım Örgütü (FAO) tarafından 2018 yılı verilerine göre, dünyada toplam patates yetiştiriciliği yaklaşık 17,6 milyon ha alanda yapılmıştır. 2014-2018 yılları arasında Çin en çok patates ekim alanına sahip- ken, yine aynı yıllar arasında en düşük ekim alanına Amerika Birleşik Devletleri (ABD) sahip olmuştur. Tür- kiye ise bu listede ilk 7 içerisinde yer almaktadır (Do- ğan ve Karaca, 2020).

Dünyadaki yıllık patates üretim verileri incelendiğinde 2018 yılında bir önceki yıla göre daha düşük bir üretim gerçekleştirilmiştir. Yaklaşık 90 bin ton ile Çin patates üretiminde ilk sıralarda yer alırken, Avrupa Birliği (AB) yaklaşık 52 bin ton ile ikinci sırada yer almaktadır. Tür- kiye’de ise 2018 yılında bir önceki yıla göre artarak, toplam 140 bin 897 ha tarım arazisi patates ekimi için kullanılmıştır. Niğde, Konya ve Afyonkarahisar son beş yıl içerisinde en çok patates ekim alanına sahip iller arasında yer almıştır. İllere göre Türkiye patates üre- timi istatistikleri incelendiğinde ise, 2018 yılında 4 mil- yon 979 bin 724 ton patates üretimi ile son beş yılın en yüksek üretimi gerçekleştirilmiştir. Üretim verilerine göre Niğde, Konya ve Afyonkarahisar, son beş yıl içe- risinde en çok patates üretimi gerçekleştirilen iller ara- sında yer almıştır (FAO, 2018).

Tarımsal faaliyetler sonucu elde edilen son ürünün ka- litesini belirleyen en önemli parametrelerden biri toprak verimliliğidir. Toprak içerisinde bulunan besin madde- lerinin oranı, bitkinin gelişimi üzerinde etkilidir. Bununla birlikte sürdürülebilir tarım uygulamalarında gübrele- meden optimum düzeyde fayda sağlamak için toprağın kimyasal ve fiziksel özelliklerinin belirlenmesi önemlidir (Yalçın ve Çimrin, 2019). Bu çalışmada Afyonkarahi- sar ili Sandıklı ilçesi, ilçeye bağlı bir kasaba (Akharım)

ve 7 farklı köyde (Kızılca, Kızık, Çevrepınar, Akin, Bal- lık, Kusura, Örenkaya) patates tarımı yapılan arazilerin toprak verimlilik durumu, alınan toprak örneklerinin fi- ziksel ve kimyasal analizleri yapılarak değerlendirilmiş- tir.

MATERYAL ve METOT

Araştırma Alanları

Afyonkarahisar il sınırları içerisinde yer alan Sandıklı ilçesi, Ege Bölgesinin İç Batı Anadolu bölümünde bu- lunmaktadır. Davis’in Grid kareleme sistemine göre B3 karesinde yer almaktadır (Davis, 1965). İlçe coğrafi ko- num olarak, 29° 50′ – 30° 30′ Doğu meridyeni ile 38°

15′ – 38° 45′ Kuzey paralelleri arasındadır. Kumalar Dağ’ının eteğinde kurulan Sandıklı İlçesi 1036 km² yü- zölçümüne sahiptir. Bu araştırma, Afyonkarahisar ili Sandıklı ilçesi, ilçeye bağlı bir kasaba (Akharım) ve 7 farklı köyde (Kızılca, Kızık, Çevrepınar, Akin, Ballık, Kusura, Örenkaya) patates yetiştirilen, tarım arazile- rinde gerçekleştirilmiştir.

Çalışılan Örnekler

Agria (Solanum tuberosum L. cv. Agria), Desiree (So- lanum tuberosum L. cv. Desiree), Mor majeste (Sola- num tuberosum cv. Vitelottenoire) ve Lady olympia (Solanum tuberosum L. cv. Lady Olympia) bölgede ye- tiştirilen patates çeşitleridir. Agria türü patates çalışma kapsamında Akharım kasabasında 1 dekarlık araziye ekilmiştir. Bunun dışındaki araştırma alanları, yerel üreticiler tarafından ekimi gerçekleştirilen arazilerdir.

Araştırma Alanlarının İklim Özellikleri

Sandıklı ilçesi 2020 yılı iklim verileri (ortalama sıcaklık, ortalama nem, yağış, yağışlı gün sayısı, çok yıllık sı- caklık ortalaması, çok yıllık nem ortalaması, çok yıllık yağış ortalaması), Afyonkarahisar Meteoroloji 5. Bölge Müdürlüğü’nden temin edilmiştir. Elde edilen verilere göre Emberger, Erinç ve De Martonne formülleri kulla- nılarak iklim indisleri hesaplanmıştır (Akman, 2011; Hepbilgin ve ark., 2018).

Toprak Örneklerinin Alınması, Analize Hazırlan- ması ve Toprak Örneklerine Yapılan Analiz Yön- temleri

Toprak örnekleri, Afyonkarahisar ili Sandıklı ilçesinde bölgeyi temsil edecek şekilde 20 farklı tarım arazisin- den alınmıştır. Örnekleme 20 dekarı temsil etmek

üzere, 8 noktadan 0-30 cm derinliğinden alınarak ger- çekleştirilmiştir. Uygun koşullarda laboratuvara getiri- len örnekler, hava kuru hale getirilerek 2 mm çapına sahip elekten geçirilmiş ve analizler için hazır hale ge- tirilmiştir.

Doygunluk durumu hesaplanan toprak örneklerinin bünye sınıfı Kurucu ve ark. (1990)’a göre belirlenmiştir. Saatçı ve ark. (1983) tarafından önerilen yönteme göre pH belirlenmiştir. Ölçüm yapılmadan önce, pH metre 15-20 dakika ısıtılmıştır. Toprak örnekleri su ile doygun hale getirilerek satürasyon macunu haline getirilmiştir. Ardından satürasyon macununun sıcaklığı ölçülerek, pH metre sıcaklığına getirilmiştir. pH, cam elektrotun örnek içerisine doğrudan yerleştirilerek ölçülmüştür. Toplam tuz yüzdesi ve elektriksel iletkenliğe göre, bitki veya ürünün durumu Anonim (1982)’e göre yorumlan- mıştır.

Çağlar (1949) ve Evliya (1964)’ya göre toprak örnekle- rinin CaCO₃ içerikleri Scheibler Kalsimetresi ile ölçüle- rek sınıflandırılmıştır. Toprakların organik madde mik- tarı, Walkley-Black yönteminin uyarlanmasıyla tespit edilmiştir (Walkley ve Black, 1936). Toprak örnekleri- nin alınabilir fosfor içerikleri Olsen ve ark. (1954)’a göre spektrofotometrik olarak belirlenmiştir. Alınabilir potasyum Pizer (1967)’in ölçütlerine göre değerlendi- rilmiştir. Korelasyon analizi olarak Pearson yöntemiyle iki değişken arasındaki sınır değerler bir ölçüm aracı olarak kullanılmış ve parametreleri belirlenmiştir.

BULGULAR ve TARTIŞMA

Çalışma Alanının iklim özelliği

Sandıklı İlçesinin İklim Özellikleri

Çalışmanın yapıldığı 2020 yılında, patates yetişme dö- nemine (Nisan-Eylül) ait en yüksek sıcaklıklar ise Tem- muz ayında, en düşük sıcaklıklar ise Mayıs ayında gö- rülmektedir. Özellikle Temmuz, Ağustos ve Eylül ayla- rında geçmiş yıllara göre daha yüksek ortalama sıcak- lık değerleri belirlenmiştir (Tablo 1). Ancak mayıs

ayında daha düşük ortalama sıcaklık değeri saptan- mıştır. 22 Mayıs 2020 tarihinde denemenin yapıldığı tarım arazisinde sıcaklığın gece sıfırın altında düşmesi patates bitkilerinin üzerine kırağı düşmesine neden ol- muştur. 30 bin dekar alanda etkili olan bu durum, pa- tates bitkilerinin soğuktan zarar görmesiyle sonuçlan- mıştır.

Çalışma bölgesine ait 2020 yılının 12 aylık ortalama nem (%), yağış (mm), yağışlı gün sayısı, çok yıllık sı- caklık ortalaması (°C), çok yıllık nem ortalaması (%) ve çok yıllık yağış (mm) değerleri Tablo 1’de verilmiştir. Buna göre patates yetiştirme dönemi (Nisan-Eylül) içe- risinde en düşük ortalama nem değeri Ağustos (%44,0) ayında saptanırken, en yüksek ortalama nem değeri Mayıs (%63,7) ayında saptanmıştır. Buna rağ- men geçmiş yıllar ile kıyaslandığında, 2020 yılına ait nem değerleri çok yıllık nem ortalamasının altında ol- duğu belirlenmiştir.

Patates yetiştirme dönemi içerisinde değerlendirildi- ğinde aylık en düşük toplam yağış miktarı 3,1 mm ile Temmuz ayı tespit edilirken, en yüksek 35,9 ile Ekim ayı tespit edilmiştir. Bununla birlikte Mayıs ve Ekim ay- larında çok yıllık yağış miktarının üzerinde bir değer belirlenmiştir. Hasat zamanı olan Eylül ayı içerisinde dönemde yağış miktarının azaldığı bununla birlikte ya- ğışlı gün sayısının 3’e indiği görülmektedir.

Emberger formülüne göre iklim indisi 2,08 olarak he- saplanmıştır. Buna göre Emberger iklim indisi sınıflan- dırmasında çalışma alanı, çok kurak Akdeniz iklimi grubuna dahil olmaktadır. Ayrıca en soğuk ayın en dü- şük sıcaklık ortalamasına (-10,3 °C) göre ise Akdeniz ikliminin kış tipi buzlu olarak belirlenmiştir. Erinç formü- lüne göre iklim indisi 1,03 olarak hesaplanmıştır. Ça- lışma alanı, Erinç iklim indisi sınıflandırmasında tam kurak olarak nitelendirilmektedir. Son olarak De Mar- tonne formülüne göre iklim indisi 0,66 hesaplanmış ve çalışma alanı çok kurak olarak sınıflandırılmıştır. Şekil 1’ de Sandıklı ilçesine ait omrotermik iklim diyagramı verilmiştir.

Tablo 1. Araştırma alanlarına ait iklim verileri Afyonkarahisar Meteoroloji Müdürlüğü (1913-2020) sayfasından alın- mıştır (Anonim, 2020).

Aylar

Şekil 1. Sandıklı İlçesinin 2020 yılına ait toplam yağış ortalaması ve ortalama sıcaklık ilişkisini gösteren omrotermik

iklim diyagramı (Anonim, 2020).

Toprak Örneklerinin Analiz Sonuçları

Bu çalışma 2020 yılında, Sandıklı İlçesi, ilçeye bağlı bir kasaba (Akharım) ve 7 farklı köyde (Kızılca, Kızık, Çevrepınar, Akin, Ballık, Kusura, Örenkaya) patates ekimi yapılan tarım arazilerinde toprak veriminin de- ğerlendirilmesi amacıyla gerçekleştirilmiştir (Tablo 2).

Sandıklı İlçesinin yüksek dağların arasındaki geniş ovalara yayıldığı görülmektedir. Çalışma alanının bü- yük bölümünü kuvaterner arazisi kaplamaktadır. Ça- lışma alanında kahverengi, kireçsiz kahverengi, kah- verengi orman, kestanerengi ve kolüvyal topraklar ile arazi tipi olarak çıplak kaya, molozlar ve bataklıklar bu- lunmaktadır (Serteser, 2018).

Toprak Örneği

Tablo 2. Toprak örneklerinin analiz sonuçları (Anonim, 2021).

Fiziksel Analizler                                                    Kimyasal Analizler (%)

(0–30cm)

Satürasyon

(%)

Toplam

Tuz (%)

Kireç

(%)

Organik

Madde (%)

Potasyum

(kg da-1)

Fosfor

(kg/da)

Sandıklı                 Killi

67,98                   0,03        7,99           9,57                         1,87                 198,21                  7,33

Akharım                Killi Tınlı          51,70                  0,02        6,58           0,71                         3,35                 171,73                16,89

Kızılca                    Kumlu               29,70                  0,02        6,71           1,08                         0,43                   59,85                  3,88

Kızık                      Killi                   82,50                  0,05        7,20           2,17                         1,66                 229,66                  2,04

Çevrepınar            Killi Tınlı          60,50                  0,02        7,65         19,37                         3,02                 250,96                  4,08

Akin                       Tınlı                  39,60                  0,01        7,69           5,35                         0,25                 178,96                  0,73

Ballık                     Killi Tınlı          69,30                  0,02        7,72           6,13                         2,33                 388,67                  8,87

Kusura                  Tınlı                  48,40                  0,05        7,49           3,96                         1,23                   15,44                  4,51

Örenkaya              Kumlu               31,90                  0,02        7,72           1,43                         0,27                     2,98                18,07

Tablo 3. Toprak örneklerinin korelasyon analizi (P>0.05).

Pearson                    1       -0,24        0,63        0,23         0,33         0,61         ,73*           -0,24

P                      –        0,53        0,07        0,55         0,39         0,08         0,02         0,54

Pearson             0,629        0,34             1        0,30         0,08         0,16         0,02       -0,22

P               0,070        0,37              –        0,43         0,83         0,68         0,95         0,57

Pearson             0,228        0,04        0,30             1         0,53       -0,16         0,22       -0,14

P                 0,55        0,91        0,43              –         0,14         0,67         0,57         0,71

Pearson               0,33       -0,34        0,08        0,53              1         0,43         0,44       -0,32

P                 0,39        0,37        0,83        0,14               –         0,24         0,24         0,39

Pearson               0,60       -0,64        0,16       -0,16         0,43              1         0,59         0,22

P                 0,08        0,06        0,68        0,67         0,24              –         0,09         0,57

Pearson              ,730*          -0,44      0,023      0,219       0,438       0,597              1       -0,20

P                 0,02        0,23        0,95        0,57         0,24         0,09              –         0,60

Correlation         -0,23      -0,50       -0,22       -0,14        -0,32         0,22       -0,20              1

P                 0,54        0,16        0,57        0,71         0,39         0,57         0,60

Toprak örneklerine dair korelasyon analizi Tablo 3‘te verilmiştir. Fiziksel analizler ve kimyasal analizler ara- sında 0.05 düzeyinde anlamlı bir ilişki bulunmuştur. Bu kapsamda satürasyon (%) ve Potasyum arasında an- lamlı bir ilişki bulunmuştur. Satürasyon (%); Fosfor (kg da^-1) ile Organik madde (%) arasında negatif yönlü bir ilişki ortaya çıkarken, Toplam tuz (%) ile fosfor ara- sında da negatif yönlü bir ilişki olduğu görülmüştür. pH ise Organik madde (%) ve Fosfor (kg da^-1) arasında negatif yönlü bir ilişki, Kireç’te (%) ise durum Satüras- yon (%) ve Fosfor (kg da^-1) ile negatif yönlü bir ilişki saptanmıştır. Satürasyon (%), Toplam tuz (%), pH, Ki- reç (%), Organik madde (%), Potasyum (kg da^-1) ara- sında pozitif bir ilişki ortaya çıkarılmıştır.

Genellikle derin, süzek, hafif yapılı, kumlu-tınlı, hafif killi, organik madde açısından zengin, su tutma kapa- sitesi iyi olan toprak, patates gelişimi için uygundur (Arslanoğlu ve Özdemir, 2021). Patates (S. tubero- sum) çoğunlukla kumlu toprakta yetiştirilmekte ve bun- dan kaynaklı yoğun sulamaya ihtiyaç duymaktadır. Bu- nunla birlikte patates bitkisi gelişimi için yüksek oranda azota ihtiyaç duymaktadır. Kumlu topraklarda yapılan yoğun sulama işlemi, patates bitkisinin ihtiyaç duyduğu azotun topraktan yıkanmasına neden olmaktadır. An- cak literatür verileri, patates bitkisine aynı miktarda azot uygulanmasına rağmen, alınabilir azot miktarının patates çeşidine bağlı olarak değişebileceğini göster- miştir. Bunun bir sonucu olarak ise yumru verimi ve ka- litesi çeşitler arasında farklılığa neden olmaktadır (Ars- lan ve Kevseroglu, 1991; Gavlak ve ark., 1993).

Dokuz örnekleme alanı içerisinde en yüksek satüras- yon derecesi Kızık (%82,50)’ta, en düşük satürasyon derecesi Kızılca’da (%29,70) saptanmıştır. Suyla doy- gunluğuna göre 4 örnekleme alanı (Sandıklı, Akharım, Çevrepınar ve Ballık) killi tınlı, 2 örnekleme alanı (Kı- zılca ve Örenkaya) kumlu, 2 örnekleme alanı (Akin ve Kusura) tınlı ve 1 örnekleme alanı killi (Kızık) bünye sınıfında yer almıştır. Afyonkarahisar İlinin Dinar ilçe- sinde yapılan farklı bir çalışmada da toprak örnekleri- nin benzer şekilde çoğunlukla killi tınlı toprak olduğu saptanmıştır (Çetin ve Eraslan, 2015).

Analiz sonuçlarına göre en yüksek tuz oranı Kusura’da (%0,054) ve en düşük tuz oranı Kızılca’da (%0,002) saptanmıştır. Değerlendirme tablosuna göre tuz ço- ğunlukla ihmal edilebilir olarak nitelendirilmiştir. Ben- zer şekilde Parlak (2016) ve Ertaş (2020) tarafından yapılan çalışmalardaki toprak örneklerinin de herhangi bir tuz problemine sahip olmadığı saptanmıştır.

Genel olarak Dünya’da patates yetiştiriciliği pH 6-8 aralığında yapılsa da patates bitkisinin en iyi geliştiği pH koşulları 6,3-6,7 olarak bilinmektedir (Parlak,

2016). Yaptığımız çalışmada alınan toprak örnekleri- nin pH değerlerinin 6,58-7,99 arasında değişiklik gös- terdiği saptanmıştır. pH değerlerine göre toprakların reaksiyon durumu ise Akharım ve Kızılca’da hafif asit, Sandıklı, Kızık, Çevrepınar, Akin, Ballık, Kusura ve Örenkaya’da ise hafif alkali olarak sınıflandırılmıştır. Çetin ve Eraslan (2015), tarafından Afyonkarahisar ili- nin Dinar ilçesinde yapılan benzer çalışmada da toprak örneklerinin %95,8’inin hafif alkali sınıfında yer aldığı bildirilmiştir. Ertaş (2020) ise yaptığı çalışma netice- sinde, toprak reaksiyonunun hafif asidik karakterde ol- masını, çiftçilerin kullandığı kükürt içeren kimyasal gübrelerden kaynaklanabileceğini açıklamıştır.

Kireç, mikrobiyal aktiviteyi düzenleyerek genel heterot- rofları uyarmaktadır. pH, organik maddenin mineralleş- mesini ve bunun sonucunda majör ve minör besin ele- mentlerinin mevcudiyetini etkilemektedir (Lalljee ve Facknath, 2002). Bununla birlikte Maier ve ark. (2002) yapmış oldukları çalışmada, asitli toprakların kireçlen- mesinin nedenini fosfor artışı ile ilişkilendirmiştir. Bu nedenle kireçlemenin, asitli topraklarda yetişen pata- tes mahsullerinin fosfor beslenmesini iyileştirmek için yararlı bir agronomik uygulama olduğu araştırmacılar tarafından düşünülmektedir. Çalışma arazilerinden alı- nan örneklerin kireç oranları %0,70-19,36 arasında de- ğişiklik göstermektedir. Bu değerlere göre örneklerin kireç durumu Akharım’ ın çok az, Kızılca, Kızık, Kusura ve Örenkaya’nın az, Sandıklı, Akin ve Ballık’ın orta, Çevrepınar’ın ise fazla olarak değerlendirilmiştir. En yüksek kireç oranına Çevrepınar, en düşük kireç ora- nına ise Akharım sahiptir. Lalljee ve Facknath (2002) tarafından yapılan bir çalışmada kireç uygulamasının, toprak mikro besin elementi içeriğine, patates verimine ve patatesteki besin maddesi üzerine etkileri incelen- miştir. Araştırmacılar 0, 4, 8 ve 12 tha-1 olmak üzere toprağa dört farklı konsantrasyonda kireç ilave etmiştir. Bunun sonucu olarak ise 12 haftalık bir sürede kireç uygulamasının toprak pH ‘ını 5,12’den 7,22’ye yükselt- tiğini saptamıştır. Topraktaki çinko, bakır, demir ve manganez konsantrasyonunun artan kireç seviyeleri ile azaldığı, bor konsantrasyonunun arttığı sonucuna varılmıştır. Buna ek olarak; kireç uygulamasının pata- tes yumru verimi, protein içeriği, kül, nişasta ve kalsi- yum içeriğine olumlu etkileri olduğu, artan kireç uygu- lamasıyla Zn, Cu, Fe ve P azaldığı saptanmıştır.

Toprakların organik madde içeriği %0,27-3,35 kg da^-1 arasında değişmektedir. En yüksek organik madde miktarına Akharım, en düşük organik madde miktarına ise Örenkaya sahiptir. Buna göre organik madde oranı bakımından Akharım ve Çevrepınar iyi, Ballık orta, Sandıklı, Kızık ve Kusura az, Kızılca, Akin ve Ören- kaya çok az sınıfında yer almaktadır. Yaptığımız çalış-

mada toprak örnekleri organik madde bakımından ço- ğunlukla az ve çok az sınıfında değerlendirilmiştir. Di- nar ilçesinde yapılan çalışmada da toprak örneklerinin

%81,44’ ünün organik madde açısından az sınıfında yer aldığı tespit edilmiştir (Çetin ve Eraslan, 2015). Er- taş (2020) yapmış olduğu çalışmada, topraklardaki or- ganik madde yetersizliğinin, organik gübreleme ile aşı- labileceğini bildirmiştir.

Patates bitkisinin 1 ton yumru üretimi için 7,47 kg/da potasyum ve 1,74 kg/da fosfora ihtiyaç duyduğu bildi- rilmektedir (Parlak, 2016). Yaptığımız çalışmada San- dıklı ilçesindeki toprak örneklerinin potasyum miktarı 59,85-388,67 arasında değişmektedir. Çoğunluğu (Sandıklı, Akharım, Kızık, Çevrepınar, Akin, Ballık) po- tasyum içeriği bakımından çok yüksek sınıfına girdiği tespit edilmiştir. Kızılca’nın orta, Kusura ve Örenkaya köylerinden alınan örneklerin ise çok düşük sınıfına girdiği belirlenmiştir. Potasyum bitkinin yumru üretim ve hareketinde önem taşımaktadır. Bununla birlikte fo- tosentezi ve protein sentezini destekler, stomaların açılmasını düzenler, nitrojen kullanımını artırır, asimi- latların taşınmasını destekler, bitkinin strese dayanma kabiliyetini, su kullanım verimliliğini ve bitki enziminin aktivasyonunu arttırmaktadır. Tüm bunların sonucu ise mahsul verimi artırmaktadır (Adekiya ve ark., 2022). Bu çalışmada alınan çoğu örnekteki potasyum miktarı- nın yeterli olduğu tespit edilmiş olsa da iki çalışma ala- nındaki (Kusura ve Örenkaya) potasyum miktarının ye- tersiz olduğu saptanmıştır. Adekiya ve ark. (2022), tro- pik bölgelerdeki yoğun yağmurun topraktaki potasyum yetersizliğine neden olabileceğini bildirmiştir. Bundan dolayı Kusura ve Örenkaya’ daki potasyum yetersizli- ğinin bölgedeki yağışlardan kaynaklı olabileceği düşü- nülmektedir. Çalışma alanındaki potasyum miktarının çoğunlukla çok yüksek sınıfında yer alması, gübrele- mede potasyumlu gübre kullanımının azaltılması ge- rektiğini göstermektedir.

Toprakların fosfor içerikleri 0,72-18,07 kg da^-1 ara- sında değişmektedir. Fosfor içeriği bakımından sınıf- landırıldığında Kızılca, Kızık ve Akin köylerinden alı- nan örnekler çok düşük, Sandıklı, Çevrepınar, Ballık ve Kusura örnekleri orta, Akharım ve Örenkaya örnekleri ise yüksek olarak nitelendirilmiştir. Fosfor hücresel enerji transferi, solunum ve fotosentezde rol oynaya- rak bitki metabolizmasını etkilemektedir. Ayrıca fosfo- lipid, nükleik asit, koenzim ve fosfoproteinlerin yapısal bir bileşeni olan fosfor, besin maddelerinin tohumlarda fitik asit olarak depolanmasına yardımcı olmaktadır. Bu nedenle, büyümenin en erken aşamalarından ol- gunluğa kadar bitki için yeterli fosfor kaynağına ihtiyaç duyulmaktadır. Son yumru verimleri yumru tutumu, yumru büyüme hızı ve yumru büyüme süresinin bir fonksiyonu olduğundan, fosfor patates büyümesini ve

verimini artırmakta önemli bir besin maddesidir (Bar- Tal ve ark., 2004). Kızılca, Kızık ve Akin köylerindeki patates veriminin düşük olma sebebinin, topraklardaki fosfor yetersizliğinden kaynaklanabileceği düşünül- mektedir. Aynı toprağın sürekli işlenmesi besin mad- delerinin tükenmesine, fiziksel bozulmaya ve verimin düşmesine neden olmaktadır. Bu durum mevcut topra- ğın sürdürülebilirliğini zamanla azaltmaktadır. Toprak kalitesini iyileştirmek ve ürün verimini artırmak ama- cıyla gübre, malç ve kompost gibi organik maddelerin toprağa eklenmesi ve besin maddelerinin yenilenmesi sağlanabilmektedir (Agbede ve ark., 2022).

Patates mahsulleri hem verim hem de kalite açısından optimum gübre seviyesine iyi yanıt vermektedir. Aşırı gübre uygulaması yumru tutumunu ve olgunlaşmasını geciktirmektedir. Gecikmiş olgunluk, hasatta nişasta- nın azalmasına ve şeker seviyelerinin yükselmesine neden olarak, yumruların işlenmeye uygun olmama- sına neden olmaktadır (Lalljee ve Facknath, 2002). Bu- nunla birlikte son dönemde yapılan çalışmalar toprak kalitesi ve üretim sürdürülebilirliği açısından biyolojik kömürü öne çıkarmıştır. Biyolojik kömür, organik ma- teryallerin oksijen yokluğunda ve yüksek sıcaklıkta pi- rolizi ile üretilmektedir. Toprakların verimliliğini artır- mak için odun kömürü (biyolojik kömür) kullanma tek- niği, Amerika Birleşik Devletleri’nde 2500 yıldan fazla süredir kullanılmaktadır. Teknik Güney Amerika’nın Amazon Havzasında ortaya çıkmıştır. Biyolojik kömü- rün diğer organik maddelere kıyasla iki avantajı vardır. Birincisi toprakta daha uzun süre kalabilmesi için ay- rışmaya karşı yüksek kararlılık göstererek toprağa uzun vadeli faydalar sağlamaktadır. İkincisi ise ekstra besin tutma kapasitesine sahiptir. Biyolojik kömür kul- lanımı toprak pH’ını, nem tutma kapasitesini, katyon değişim kapasitesini ve mikrobiyal florayı artırarak top- rak kalitesini iyileştirmektedir (Agbede ve ark., 2022).

SONUÇ

Sonuç olarak; patates üretimi yapan çiftçiler için şu öneriler verilebilir: Sürdürülebilir üretim ve toprak kali- tesinin iyileştirilmesi amacıyla tarım arazilerinde gübre olarak biyolojik kömür kullanılabilir. Toprak bünyesinin düzenlenmesi ve organik açığının kapatılması için uy- gun koşullarda yanmış ve koyun gübresini güz mevsi- minde uygulanıp toprağa karıştırılması sağlanabilir. Kış ayını geçireceği için arazide ayrışma toprak ile bü- tünleşmesi daha iyi olacaktır. Bahara girerken de bun- lar toprağa verilebilir; bu durum yanlış olmayacaktır. Ancak hayvan gübresinin topraktaki yoğunluğu daha fazla olacağı için asit oranı yükselecek ve köklerin asi- dik ortamda olması durumu ortaya çıkacaktır. Bu da bitki besin elementlerinin alımını yavaşlatmaya neden

olabilmektedir. Tüm bunların sağlanamadığı durum- larda taban gübresi olarak kükürt içeren bitki besin ele- mentleri kullanılmalıdır. Ayrıca patates tarım uygula- malarında arazide kimyasal problemlerin çok hızlı bir süreçte meydana gelmeyeceği için patates yeşil ak- sana karıştıktan sonra üretim makro ve mikro element- lerini içeren sıvı yaprak gübreleri iki ya da üç kez uy- gulanmalıdır. Bu durumda ise patates tarımında toprak ne çok kuru bırakılmalı ne de çok sulamaya gidilerek balçık kıvamında olmamalıdır. Halk dilinde tabir edilen aktav (hafif nemli) özellikte muhafaza edilmelidir.

KAYNAKLAR

Adekiya, A.O., Adebiyi, O.V., Ibaba, A.L., Aremu, C., Ajibade, R.O. (2022). Effects of wood biochar and potas- sium fertilizer on soil properties, growth and yield of sweet potato (Ipomea batata). Heliyon, 8(11): e11728.

Agbede, T.M., Oyewumi, A. (2022). Benefits of Biochar, Po- ultry Manure and Biochar–Poultry Manure for İmprove- ment of Soil Properties and Sweet Potato Productivity in Degraded Tropical Agricultural Soils. Resources, Envi- ronment and Sustainability, 7: 1903−1916.

Akman, Y. (2011). İklim ve Biyoiklim, Palme Yayınları, Ankara. Anonim (1982). Methods of Soil Analysis, Number 9. Part II.

Madison, Wisconsin, USA.

Anonim (2020). Afyonkarahisar Meteorolojik İklimsel Veriler. Afyonkarahisar Meteoroloji Müdürlüğü (1913-2020), Af- yonkarahisar.

Anonim (2021). Laboratuvar Hizmetleri Toprakta Verimlilik Analizleri. Milli Eğitim Bakanlığı, Ankara.

Arslan, B., Kevseroğlu, K. (1991). Bitki sıklığının bazı patates (Solanum tuberosum L.) çeşitlerinin verimi ve önemli özelliklerine etkileri. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Ziraat Fa- kültesi Dergisi, 1(3): 89−111.

Arslanoğlu, Ş.F., Özdemir, M. (2021). Samsun Ekolojik Ko- şullarında Bazı Patates Çeşitlerinin Yumru Verimi ve Ka- lite Özelliklerinin Belirlenmesi. Uluslararası Tarım ve Ya- ban Hayatı Bilimleri Dergisi, 7(2): 286−296.

Bar-Tal, A., Yermiyahu, U., Beraud, J., Keinan, M., Rosen- berg, R., Zohar, D., Rosen, V., Fine, P. (2004). Nitrogen, phosphorus, and potassium uptake by wheat and their distribution following successive, annual compost appli- cations. Journal of. Environmental. Quality, 33: 1855– 1865.

Cin, H. (2022). Farklı Depolama Koşullarında Depolanan Taze Patates Örneklerinin Kalite Parametrelerinin İnce- lenmesi. Yüksek Lisans Tezi, Pamukkale Üniversitesi, Fen Bilimler Enstitüsü, Gıda Mühendisliği Anabilim Dalı, Denizli.

Çağlar, K.Ö. (1949). Toprak bilgisi. Ankara Üniversitesi, Ya- yın No: 10.

Çetin, E., Eraslan, F. (2015). Afyonkarahisar İli Dinar İlçesi Patates Ekim Alanlarında Toprakların Verimliliği ve Bitki- lerin Beslenme Durumlarının Belirlenmesi. Ziraat Fakül- tesi Dergisi, 10(2): 135−145.

Davis, P.H. (1965-1985). Flora of Turkey and The East.

Edinburgh University Press, 1-9 Edinburgh.

Doğan, E., Karaca, İ. (2020). Afyonkarahisar İli Patates Alan- larında Patates Böceği (Leptinotarsa decemlineata) (Say) (Coleoptera: Chrysomelidae)’nin Yayılışı. Süley- man Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 24(1): 90−95.

Ertaş, C. (2020). Bitlis İli Ahlat İlçesinde Patates Tarımı Ya- pılan Alanlarda Beslenme Durumunun Belirlenmesi. Yük- sek Lisans Tezi, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Fen Bilim- leri Enstitüsü, Toprak Bilimi ve Beslenme Anabilim Dalı, Van.

Evliya, H. (1964). Kültür bitkilerinin beslenmesi. Ankara Üni- versitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, 36.

FAO (2018). http://www.fao.org. Agricultural database pro- duction (Erişim tarihi: Haziran 2018).

Gavlak, R.G., W. L., Campbell, J.L., Walworth, C.L., John- son, J.E., Muniz, T.A., Tindall, (1993). Nitrogen Fertiliza- tion of İrigated Russet Potatoes in South-Central Alaska. American Potato Journal, 70: 571−578.

Hepbilgin, B., Telat, K.O.Ç. (2018). Bölgesel Sıcaklık ve Ya- ğış Verilerine Göre Kazdağı ve Yakın Çevresinin İkli- minde Öngörülen Değişiklikler. Marmara Coğrafya Der- gisi, 37: 253−270.

Kadakoğlu, B., Karlı, B. (2021). Türkiye’de Patates Üretimi, İhracatı ve Destekleme Politikalarının Değerlendirilmesi. Ziraat Fakültesi Dergisi, 16(1): 7−16.

Kurucu, N., Gedikoğlu, İ., Eyüpoğlu, F. (1990). Toprakların verimlilik yönünden kimyasal analiz yöntemleri, In: Top- rak ve Su Analiz Laboratuarları El Kitabı. Ed: A. Tüzüner. Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara.

Lalljee, B., Facknath, S. (2002). Effect of Lime on Nutrient Content of Soils, Yield and Nutrient Content of Potato and İnfestation by Leafminers. Proceedings of the Amas, 139−147.

Maier, N.A., Mclaughlin, M.J., Heap, M., Butt, M., Smart,

M.K. (2002). Effect of Current-Season Application of Cal- citic Lime and Phosphorus Fertilization on Soil pH, Potato Growth, Yield, Dry Matter Content, and Cadmium Con- centration. Communications in Soil Science and Plant Analysis, 33(13-14): 2145−2165.

Olsen, S.R., V Cole, F.S, Watanabe, L A Dean. (1954). Es- timation of Available Phosphorus in Soils by Extracti on With Sodium Bicarbonate. U.S.D.A. Circularno, Was- hington.

Parlak, M. (2016). İzmir İli Ödemiş İlçesi’nde Patates Yetişti- rilen Toprakların Verimlilik Durumlarının Belirlenmesi. Ege Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Dergisi, 53(3): 325- 331.

Pizer, N.H. (1967), Some Advisory Aspects, Soil Potassium and Magnesium. Tech. Bull. No: 14:184, Press Ltd. Ipswich, Suffolk.

Saatçı, F.H., Tuncay, Ü., Altınbaş ve M.Ç., Akıncı. (1983). Toprak ve su analiz yöntemleri. Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Teksir No: 18-II, Bornova.

Serteser, A. (2018). Sandıklı (Afyonkarahisar) Çevresinin Nemli Yerler Vejetasyonu ve Toprak İlişkisi, Uluslararası Bilim ve Eğitim Kongresi-International Congress on Sci- ence and Education (UBEK-ICSE). I, 828, Proceeding

Book (91-98), 28−30 September, Sandıklı-Afyonkarahi- sar.

Walkley, A., Black, I.A. (1934). An examination of the Degtja- reff method for determining soil organic matter, and pro- posed modification of the chromic acid titration method. Soil Science, 37: 29-38.

Yalçın, M., Çimrin, K.M. (2019). Şanlıurfa Siverek’te Yaygın Toprak Gruplarının Besin Elementi Durumları ve Bunların Bazı Toprak Özellikleri ile İlişkileri. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Tarım ve Doğa Dergisi, 22(1): 1−13.